สำนักพิมพ์ศรีปัญญาจัดพิมพ์ “เตภูมิกถา” วรรณคดีพุทธศาสนาชิ้นสำคัญสมัยสุโขทัย สะท้อนความเชื่อเรื่องโลกสัณฐาน นรก-สวรรค์ พร้อมการวิเคราะห์เชิงลึกถึงบทบาทในฐานะเครื่องมือควบคุมสังคมยุคโบราณ

“เตภูมิกถา” หรือที่รู้จักกันในนาม “ไตรภูมิพระร่วง”, ไตรภูมิกถา, ไตรภูมิโลกวินิจฉัย และเตภูมิโลกวินิจฉัย เป็นวรรณคดีพุทธศาสนาทรงคุณค่าที่ได้รับการประพันธ์ขึ้นในสมัยสุโขทัย ประมาณพุทธศักราช 1888 โดยพระราชดำริของพระญาลิไท หรือพระมหาธรรมราชาลิไท พระมหากษัตริย์ผู้ทรงเปี่ยมด้วยพระปรีชาสามารถด้านพระพุทธศาสนา

วรรณคดีเรื่องนี้มีเนื้อหาหลักเกี่ยวกับโลกสัณฐานตามคติพุทธศาสนา ซึ่งแบ่งออกเป็น 3 ส่วน หรือ ไตรภูมิ ได้แก่ กามภูมิ รูปภูมิ และอรูปภูมิ รวมทั้งสิ้น 31 ภูมิ เนื้อหาได้พรรณนาถึงที่อยู่ ที่ตั้ง และการเกิดของสรรพสัตว์ต่างๆ ทั้งมนุษย์ สัตว์นรก เปรต อสุรกาย และเทวดา โดยมีเขาพระสุเมรุตั้งเป็นศูนย์กลางของจักรวาล ล้อมรอบด้วยทิวเขาและทะเล ทิวเขาทั้ง 7 ชั้นที่เรียกว่าเขาสัตตบริภัณฑ์ (ยุคนธร, อิสินธร, กรวิก, สุทัศน์, เนมินธร, วินันตก และอัศกรรณ) และทะเล 7 ชั้นที่เรียกว่ามหานทีสีทันดร ก่อนถึงมหาสมุทรใหญ่อันกว้างขวางและขอบจักรวาลที่เป็นภูเขาเหล็กกั้นอยู่

ไตรภูมิพระร่วงถือเป็นหลักฐานชิ้นสำคัญที่แสดงถึงพระปรีชาสามารถของพระมหาธรรมราชาลิไท ในการรวบรวมข้อความจากคัมภีร์ในพระพุทธศาสนามากมาย ทั้งพระไตรปิฎก อรรถกถา ฎีกา และคัมภีร์พิเศษต่างๆ มาเรียบเรียงขึ้นเป็นวรรณคดีโลกศาสตร์เล่มแรกที่แต่งเป็นภาษาไทยเท่าที่มีหลักฐานในปัจจุบัน ซึ่งเป็นประโยชน์อย่างยิ่งต่อการศึกษาคติความเชื่อและภูมิปัญญาของชาวไทยในยุคสมัยนั้น

นอกจากคุณค่าในเชิงศาสนาและวรรณคดีแล้ว นักวิชาการด้านศาสนายังได้วิเคราะห์ถึงเหตุผลเบื้องหลังการประพันธ์ไตรภูมิพระร่วงว่าอาจมีความเชื่อมโยงกับการเมืองการปกครองในสมัยนั้นด้วย เนื่องจากไตรภูมิฯ มีเนื้อหาที่เกี่ยวข้องอย่างมากกับเรื่องนรก-สวรรค์ ซึ่งเป็นการสอนให้ผู้คนรู้จักการทำความดีเพื่อจะได้ไปสู่สวรรค์ และเตือนใจถึงผลของการทำความชั่วที่จะนำไปสู่การตกนรก

ในยุคสมัยที่ประชากรเพิ่มจำนวนมากขึ้น การปกครองบ้านเมืองให้สงบสุข ปราศจากโจรผู้ร้าย อาจเป็นไปได้ยากยิ่งขึ้น การดูแลของรัฐอาจไม่สามารถเข้าถึงได้ทั่วถึงทุกครัวเรือน พระมหาธรรมราชาลิไทจึงทรงมีพระราชดำริที่จะใช้วรรณกรรมทางศาสนาอย่างไตรภูมิพระร่วงนี้ เป็นเครื่องมือในการปลูกฝังและควบคุมสังคม โดยมุ่งเน้นให้ประชาชนเกิดความเกรงกลัวต่อบาป และมุ่งทำความดีงาม ด้วยความเชื่อในผลแห่งกรรม แทนที่จะต้องออกกฎหมายบังคับใช้ที่อาจไม่ทั่วถึงและยากต่อการบังคับใช้

ด้วยเหตุนี้ วรรณกรรม “เตภูมิกถา” จึงไม่ได้เป็นเพียงแค่วรรณคดีที่พรรณนาถึงโลกทัศน์ทางพุทธศาสนาเท่านั้น แต่ยังเป็นกลไกทางสังคมที่ทรงพลังในยุคสมัยของพระองค์ สามารถเข้าถึงจิตใจของผู้คนได้อย่างลึกซึ้ง และช่วยธำรงความสงบสุขในสังคมได้เป็นอย่างดียิ่ง โดยมิต้องอาศัยการบังคับใช้กฎหมายที่เข้มงวดแต่เพียงอย่างเดียว

การจัดพิมพ์ “เตภูมิกถา” โดยสำนักพิมพ์ศรีปัญญาในครั้งนี้ (ราคา 350 บาท) จึงเป็นโอกาสอันดีที่คนรุ่นปัจจุบันจะได้ศึกษาและทำความเข้าใจวรรณคดีสำคัญเล่มนี้ในหลากหลายมิติ ทั้งในเชิงศาสนา วรรณคดี ประวัติศาสตร์ และสังคมการเมือง ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงภูมิปัญญาอันลึกซึ้งของบรรพชนไทย.